Phân tích mẫu là một phần khá mới trong chương trình Ngữ văn 2018 nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực ngôn ngữ (cụ thể là kĩ năng viết) cho học sinh. Bài viết này sẽ chia sẻ một số điểm cần lưu ý về việc phân tích mẫu khi dạy viết.
1. Phân tích mẫu và “văn
mẫu” khác nhau như thế nào?
Bài văn mẫu, theo cách hiểu
của chương trình Ngữ văn 2018 là bài văn thể hiện đặc điểm của từng kiểu bài cụ
thể, nó là một mô hình các đặc điểm của kiểu bài, các yêu cầu về kĩ thuật viết
mà thông qua việc phân tích mẫu, học sinh nắm được cách viết.
Như vậy, việc phân tích mẫu
về bản chất khác hoàn toàn với “văn mẫu” theo cách hiểu của chúng ta hiện nay.
Cụ thể như sau:
“Văn mẫu” là bài văn có
tính “mẫu mực” để học sinh noi theo. Bài văn trong phân tích mẫu là là bài văn
có tư cách như một “mẫu thử”, học sinh đánh giá, nhận xét các đặc điểm của nó.
“Văn mẫu” mặc định là
hoàn hảo và học sinh cần đạt đến. Bài văn trong phân tích mẫu không hoàn hảo, học
sinh học hỏi thông qua việc nhận biết cả ưu điểm và nhược điểm của mẫu.
“Văn mẫu” là bài mẫu về nội
dung cho từng đề bài cụ thể, học sinh học thuộc ý và tái hiện lại trong bài viết
của mình. Bài văn trong phân tích mẫu là bài mẫu về đặc điểm và yêu cầu của kiểu
bài, học sinh đọc, nắm cách làm để biết cách viết bài văn tương tự.
“Văn mẫu” chỉ dạy cái, do
đó khuôn mẫu và hạn chế sự sáng tạo của học sinh. Phân tích mẫu dạy cách, cung
cấp công cụ để học sinh tạo lập văn bản theo đúng kiểu bài, hỗ trợ học sinh
sáng tạo tốt hơn.
(Thầy cô xem bảng tóm tắt
tại hình 1)
2. Vì sao cần phân tích mẫu
khi dạy viết?
Quan điểm dạy viết hiện đại coi văn bản là một phương tiện giao tiếp giữa người viết và người đọc trong một bối cảnh cụ thể. Để việc viết được hiệu quả, học sinh cần phải nắm được khái niệm, đặc điểm và yêu cầu của từng kiểu bài. Thông qua việc phân tích mẫu, học sinh hình dung được đặc điểm của từng kiểu bài cũng như như cách viết, cách chọn từ ngữ, đặt câu, chuyển ý…
3. Hướng dẫn học sinh
phân tích mẫu như thế nào?
Cho học sinh đọc văn bản
mẫu trong SGK: Giáo viên có thể hướng dẫn học sinh đọc văn bản mẫu trong SGK,
lưu ý học sinh chú ý đến những chỉ dẫn về kĩ thuật viết trong box và trả lời
các câu hỏi hướng dẫn phân tích mẫu. Sau đó, giáo viên tổng kết lại những điểm
cần lưu ý khi viết (Xem hình 2 và 3: Hướng dẫn phần tích văn bản mẫu trong sách
giáo khoa Ngữ văn 6 bộ Chân trời sáng tạo).
Phân tích mẫu kết hợp với
kĩ thuật ghi chú lề: Giáo viên có thể chuẩn bị sẵn một văn bản
mẫu và để trống phần lề hai bên. Sau đó giáo viên hướng dẫn học sinh đọc văn bản
mẫu, nhận ra những lưu ý về cách viết, về đặc điểm kiểu bài và ghi chú bên lề.
Sau khi đọc xong và ghi chú, giáo viên tổng kết lại những điểm quan trọng cần
lưu ý khi viết. Để hướng dẫn học sinh luyện tập, giáo viên có thể chuẩn bị một
văn bản mẫu tương tự, và yêu cầu học sinh tự đọc văn bản, nhận biết và ghi chú
ngoài lề những điểm cần lưu ý đã học. (Xem hình 4: Phiếu học tập ghi chú lề bài
viết nghị luận xã hội dạng tư tưởng đạo lí)
(1) Phân tích mẫu: Giáo
viên đưa ra một mẫu hoàn chỉnh và chỉ ra những điểm cần lưu ý, học sinh thụ động
tiếp nhận.
(2) Viết chung: Giáo viên
và nhóm học sinh đóng vai đồng tác giả để cùng nhau tạo lập văn bản.
(3) Viết dưới hướng dẫn:
Học sinh tự mình chủ động viết dưới sự gợi ý, hướng dẫn của giáo viên.
Như vậy, để quá trình này
diễn ra thuận lợi, có một số điểm giáo viên cần lưu ý, đó là:
Cần sử dụng kĩ thuật nói
to suy nghĩ (think-aloud hoặc write-aloud): Điều cốt yếu không phải là giáo
viên trình bày viết cái gì, mà là trình bày toàn bộ quá trình tư duy để ra được
sản phẩm viết ấy. Giáo viên có thể nói to suy nghĩ: “Để bàn luận vấn đề này,
chúng ta cần đặt câu hỏi:…”, “Theo cô (thầy), có những ý sau có thể giúp trả lời
câu hỏi…), “Cô, thầy chọn ý… vì…”, “Ở phần đưa dẫn chứng, các thầy cần chốt ý
làm rõ vấn đề, vậy thì ở đây thầy sẽ chốt
ý bằng cách…
Làm mẫu thao tác viết tại
lớp: Với tư cách là một người viết có kinh nghiệm, giáo viên cần thực hiện viết
tại chỗ, có thể viết lên bảng, viết trên máy tính… Quan trọng là trong quá
trình viết cần nói rõ được quá trình tư duy của mình. Mình chỗ giáo viên ngập
ngừng tìm từ cũng cần được nói rõ ra cho học sinh hình dung, điều này sẽ khuyến
khích học sinh lựa chọn từ ngữ khi viết. Thậm chí, giáo viên có thể thực hiện
“những lỗi sai có chủ đích” để làm mẫu cho học sinh thao tác chỉnh sửa, biên tập
khi viết.
(Xem hình 6: giáo viên thực hiện viết tại chỗ cho học sinh xem, thực hiện trên Word và dạy học online qua phần mềm zoom)
Cho học sinh thảo luận về
sản phẩm viết của các bạn: Cũng là một cách hay để học sinh học hỏi từ các cách
suy nghĩ, tư duy khác nhau và rút kinh nghiệm cho bản thân mình.
Chúc các thầy cô có những
tiết dạy thật thành công!
(Tác giả bài viết: Thầy Trần Lê Duy, đồng tác giả SGK Ngữ văn Chân trời sáng tạo)