Khi tiếp cận chương trình
Ngữ văn mới, một trong những băn khoăn của thầy cô đó là: sẽ cho học sinh ghi
bài như thế nào? Làm sao để học sinh ghi bài chỉn chu, đầy đủ khi lớp học tổ chức
nhiều hoạt động thảo luận, khi không có nội dung cố định và vai trò chủ động của
học sinh được đặt lên hàng đầu? Bài viết này sẽ giúp thầy cô trả lời phần nào
câu hỏi ấy.
I. Chúng ta đang cho học
sinh ghi bài như thế nào và vì sao chúng ta chọn như vậy?
Hiện nay, cách thầy cô vẫn
thường soạn sẵn một nội dung ghi bài là những phần kiến thức cô đọng, ngắn gọn
của bài học để viết lên bảng hoặc đọc cho học sinh chép, mỗi bài học như vậy cô
đọng khoảng một đến hai trang tập.
Phần ghi bài của giáo
viên phải đảm bảo tóm gọn được những kiến thức học sinh cần nhớ, khi về nhà học
sinh sẽ mở tập ra học thuộc, phần kiểm tra sau đó cũng sẽ xoay quanh những nội
dung này, có vận dụng, mở rộng, liên hệ.
Cách ghi bài này rất hiệu
quả với hướng tiếp cận nội dung mà chúng ta giảng dạy hiện nay. Những phần ghi
bài ngắn gọn, súc tích sẽ giúp học sinh cô đọng những đơn vị kiến thức cần nhớ,
và do đó việc học hiệu quả hơn.
Tuy vậy, khi chuyển từ dạy học theo nội dung sang dạy học phát triển năng lực, thầy cô bắt đầu nhận ra cách ghi bài không còn phù hợp với sách giáo khoa mới và các phương pháp dạy học mới.
II. Việc ghi bài của học
sinh khi học chương trình mới có gì khác?
“Không biết cho học sinh
ghi cái gì!” – đó có thể là cảm nhận của thầy cô khi bắt đầu dạy Ngữ văn theo
chương trình mới. Nhưng trước khi đi vào vấn đề này, chúng ta cùng xem xét những
điểm khác biệt trong việc ghi bài của học sinh khi học chương trình Ngữ văn mới.
Chương trình mới chọn hướng
tiếp cận hình thành năng lực, do đó câu hỏi giáo viên cần trả lời là: Sau bài học
này, học sinh sẽ LÀM ĐƯỢC GÌ? (Khác với cách tiếp cận nội dung trước đây, trả lời
cho câu hỏi: Sau bài học này, học sinh sẽ BIẾT ĐƯỢC GÌ?). Năng lực là sự tổng
hoà giữa kiến thức, kĩ năng, và thái độ, có thể định lượng qua các hoạt động cụ
thể, các sản phẩm cụ thể của học sinh trong quá trình học tập.
Do vậy, chúng ta cần thay
đổi cách hình dung về tập ghi bài của học sinh: Đó không còn chỉ là phần ghi những
kiến thức cần nhớ, mà là phần ghi chú những chỉ dẫn cần thiết để khi kết hợp với
đọc SGK, học sinh sẽ BIẾT CÁCH thực hiện các nhiệm vụ đọc, viết, nói, nghe. Như
vậy, những nội dung kiến thức cần nhớ, cần biết chỉ là một phần trong nội dung
ghi bài, có thể được viết ngắn gọn dưới dạng chỉ dẫn, hoặc trình bày ngắn gọn
thành sơ đồ, bảng biểu.
Để hình dung về sự khác
biệt giữa cách ghi bài của chương trình hiện nay so với chương trình mới, ta có
thể liệt kê một số điểm như sau:
- Ở cách dạy hiện nay, nội dung ghi bài là câu, đoạn hoàn chỉnh, là lời văn của giáo viên. Ở chương trình mới, nội dung ghi bài có thể là cụm từ, từ khoá, là lời văn của học sinh.
- Ở cách dạy hiện nay, nội
dung ghi bài là phần rút gọn, cô đọng những ý trọng tâm cần nhớ. Ở chương trình
mới, nội dung ghi bài là những hướng dẫn, chỉ dẫn để thực hành kĩ năng đọc, viết,
nói và nghe.
- Ở cách dạy hiện nay, nội
dung ghi bài cố định, đã được chuẩn bị trước. Ở chương trình mới, nội dung ghi
bài không cố định, là sản phẩm trí tuệ của cả tập thể trong quá trình thảo luận,
xây dựng bài học.
- Ở cách dạy hiện nay, học
sinh thường về nhà học bài trong tập là đủ, không bắt buộc phải đối chiếu lại với
sách giáo khoa. Ở cách dạy theo chương trình mới, phần ghi bài trong tập là hướng
dẫn, định hướng, học sinh cần kết hợp với sách giáo khoa để thực hiện các nhiệm
vụ về đọc, viết, nói và nghe.
Đến đây, chắc thầy cô
cũng nhận ra: ta có cảm giác “chẳng biết học sinh ghi gì” là vì với tinh thần
và yêu cầu của chương trình mới, việc chuẩn bị nội dung ghi bài cố định và đọc
cho học sinh chép đã không còn phù hợp nữa. Nhưng nếu hình dung nội dung ghi
bài sẽ là những chỉ dẫn học sinh cần có, những suy nghĩ học sinh rút ra về bài
học, thì học sinh có thể ghi rất nhiều nội dung vào tập, chẳng hạn:
- Câu trả lời cho các câu
hỏi, nhiệm vụ trong SGK.
- Những suy nghĩ, ý tưởng
bất chợt nảy sinh khi thực hiện các nhiệm vụ đọc, viết, nói, nghe.
- Những câu hỏi, thắc mắc
học sinh đặt ra khi nghiên cứu bài học ở nhà.
- Những sơ đồ, bảng biểu
học sinh lập ra để tự củng cố, ôn tập bài học…
Và như vậy, nhiệm vụ của
thầy cô lúc này không phải là chuẩn bị trước nội dung để đọc cho học sinh ghi
chép, mà chúng ta cần học sinh biết cách ghi chép những câu trả lời, suy nghĩ,
ý tưởng của bản thân mình. Vậy chúng ta làm điều đó như thê nào?
III. Một số giải pháp hướng
dẫn học sinh ghi bài
Sau đây là một số giải
pháp hiệu quả thầy cô có thể sử dụng để thiết kế học sinh bài.
1. Thiết kế phiếu học tập:
Thầy cô có thể chuyển hoá
các yêu cầu, nhiệm vụ trong SGK thành mẫu phiếu học tập để học sinh thực hiện,
mẫu phiếu học tập này sẽ thay thế nội dung ghi bài trong tập.
Thầy cô tham khảo hình 2:
Một số gợi ý thiết kế phiếu học tập phần Viết trong sách giáo viên Ngữ văn 6, bộ
Chân trời sáng tạo.
2. Ghi bài theo dạng sườn
bài (outline):
Thầy cô ghi sườn bài dạy
lên bảng, và hướng dẫn học sinh tự ghi nội dung trong từng mục. Nội dung ở đây
có thể là câu trả lời, ý tưởng của học sinh; những lời phát biểu hay của các học
sinh khác trong lớp, những nội dung mà giáo viên nhấn mạnh. Khi hướng dẫn học
sinh thực hiện xong một nhiệm vụ học tập, giáo viên có thể dừng lại dành thời
gian cho học sinh tự ghi bài. Nếu hoạt động nhóm và học sinh đã ghi nội dung thảo
luận lên giấy A0 để thuyết trình, giáo viên có thể hướng dẫn học sinh để trống
tập một khoảng, ghi nhanh một vài chỉ dẫn để về nhà tóm tắt, hệ thống lại những
nội dung đã thảo luận trên lớp.
Thầy cô tham khảo hình 3:
Mẫu ghi chép theo sườn bài.
3. Ghi bài theo phương
pháp Cornell
Hệ thống ghi chú Cornell
(cũng là hệ thống ghi chú Cornell, phương pháp Cornell, hoặc cách Cornell) là một
hệ thống ghi chú được phát minh vào những năm 1940 bởi Walter Pauk, một giáo sư
giáo dục tại Đại học Cornell.
Với phương pháp ghi chú
Cornell, ta chia phần ghi tập ra làm ba phần (Xem hình 4 và 5):
+ Phần gợi ý: Dùng phần gợi
ý để xem lại bài học sau khi đã ghi chép tại lớp. Sau khi học xong, ghi lại những
điểm trọng yếu cần nhớ, những lưu ý, nhắc nhở, những từ khoá quan trọng và những
câu hỏi về bài học.
+ Phần tổng kết: Ghi sau
cùng, là phần ghi kết lại ở cuối. Phần này ghi lại những tổng kết về bài học,
những điểm cần nhấn mạnh.
Với những nhiệm vụ học tập
phù hợp, thầy cô có thể hướng dẫn học sinh ghi bài dưới dạng sơ đồ, bảng biểu.
Thầy cô có thể cho học sinh chép lại mẫu sơ đồ, bảng biểu để học sinh dựa vào
đó thực hiện theo và ghi vào tập.
Thầy cô xem hình 6: Một số
nhiệm vụ học tập dưới dạng sơ đồ, bảng trong sách giáo khoa Ngữ văn 6 bộ Chân
trời sáng tạo.
Sẽ có những nhiệm vụ học
tập yêu cầu học sinh động não, huy động ý tưởng. Nhiệm vụ này phù hợp với cách
ghi chép tự do, không theo thứ tự, quy luật nào. Giáo viên có thể yêu cầu học
sinh chừa một khoảng trắng trong tập và bắt đầu ghi lại bất kì ý tưởng nào nảy
sinh ra trong đầu về nhiệm vụ học tập, ghi lại dưới dạng tự do: từ ngữ, cụm từ,
sơ đồ, hình vẽ… Mời thầy cô t ham khảo hình 7: Một mẫu thực hiện ghi chép tự do
tìm ý tưởng cho bài thuyết minh thuật lại sự kiện của học sinh.
Tuỳ vào mục đích của
mình, giáo viên có thể phối hợp các hình thức ghi chép trên để đạt hiệu quả học
tập tốt nhất. Khi học sinh đã quen với các kĩ thuật ghi chép, giáo viên có thể
trao quyền để học sinh chủ động ghi bài, bởi cách thức ghi bài cũng giúp rèn
luyện tư duy của học sinh.
