Nhiều lần thức giấc trong mùi hương rạo rực của ban
đêm, tôi chợt phát hiện ra rằng Huế là một thành phố được dành cho cỏ. Tôi
không hề có ý xúc phạm, chỉ muốn lưu ý thêm về vai trò của cỏ trong quy hoạch
đô thị. Thật vậy, không nơi nào trên thế giới mà những công trình kiến trúc của
con người lại mọc lên giữa cỏ hoang như ở Huế. Đà Lạt cũng được xây dựng trên
những ngọn đồi; nhưng ở đấy, hình tượng của cây anh đào và cây thông đã khiến
người ta quên mất sự có mặt của cỏ dại.
Có lần vào cuối đông, tôi ngồi trong trại viết của Hội
Nhà văn ở Quảng Bá và nhìn ra con đê sông Hồng xanh ngun ngút những cỏ kéo dài
xuống những cánh đồng vùng "Yên Phụ" mịt mùng trong màu mưa bụi xám,
tôi chợt nhớ đến một câu thơ của Nguyễn Trãi nói về nỗi tâm đắc với cỏ ở Hà Nội:
"Hoa thường hay héo cỏ thường tươi". Tôi nghiệm ra rằng cái thế thích
chí nhất của cỏ chính là những triền đê. Ở đó, cỏ nghiễm nhiên thay thế vai trò
của mọi loài hoa trên trái đất. Có lẽ ngày xưa trong một chức quan rỗi việc, Nguyễn
Trãi đã có nhiều lần buông lỏng cương ngựa đi dọc triền đê này để ngắm vẻ đẹp của
cỏ. Nhưng đã có mấy ai được ngắm thỏa thích màu xanh tươi của cỏ dọc thân đê giống
như tôi trong buổi sáng mùa xuân ngày ấy. Vả Hà Nội vẫn là những mái phố dài trải
ra dưới những cây cao (như cây sấu) với những khách bộ hành đi trên vỉa hè.
Nghĩa là còn lại Huế là một cố đô mang linh hồn của cỏ.
Mùa xuân có thể định nghĩa là mùa mà toàn bộ cây nở thành hoa. Những ngọn đồi phía tây nam Huế bừng lên trong hương hoa cỏ, khiến người ta không thể ngồi yên cúi mặt lên trang sách. Hương cỏ tràn vào thành phố, như gần như xa, khiến tôi nghĩ rằng ở đâu đấy trên những sườn đồi, cánh cửa của vườn Địa Đàng đang mở ra, hoặc những nàng tiên đang múa hát dưới những gốc đào nở hoa, với mùi hương bát ngát như thể mùi tóc bay trong những chiều gió. Cỏ mọc ven những con đường trong thành phố, trên đó lưa thưa những chòm cây dại, như cây hoa ngũ sắc cười sặc sỡ dọc đường thơ ấu của tôi. Bay theo những bước chân lang thang của tôi là những con bướm, những cánh chuồn nghe ngày nắng lên tung tăng trong không gian, ghé cây này, vờn cây kia, trong một thành phố lúc nào cũng cổ xưa, văng vẳng điệu nhã nhạc của cung đình đã hoang phế. Đã nhiều năm, tôi chợt nhận ra rằng lũ chuồn chuồn, bươm bướm của tôi đã rời thành phố này mà đi đâu biệt tăm, chắc là chúng đã tìm đến một không gian khác yên tĩnh hơn, ít bị tiếng động làm choáng đầu hơn. Một hôm nhân có việc đi ra ngoại ô vào ban đêm, tôi gặp những đàn đom đóm mịt mù như một đám bụi sao bay trôi qua những khu vườn tối thẳm. Tôi lại nhớ ra rằng đã từ lâu, ở Huế người ta không còn thấy bóng con đom đóm, không còn thấy bóng những bầy trẻ con đang đuổi theo vầng bụi lửa đom đóm để cố bắt lấy "hạt ngọc nhà trời". Và chính ra những cánh bướm, cánh chuồn chuồn thân mến của tôi đã rời bỏ những bụi cây hoang dại ven đường mà đi về nơi khu vườn địa đàng của chúng, trên những đồi cỏ kia, để lại tôi đứng một mình làm thằng bé lang thang cơ nhỡ thế này. Ôi! tôi muốn làm Liệt Tử cưỡi gió mà đi khắp nơi trên thành phố kinh xưa của tôi, thành phố nằm phơi mình giữa non xanh nước biếc, tỏa rộng linh hồn vô ưu thênh thênh trong hương cỏ.
Mùa xuân về, mặt đất công viên sáng bừng lên bởi
ngàn vạn bông cỏ tím, mỗi bông cỏ lại ngậm trong lòng một hạt sương mai khiến
vào buổi sáng sớm, cỏ ở ven sông Hương lấp lánh như những hạt ngọc. Những cô
sinh nữ từng rủ nhau ra đấy ngồi chơi trên vạt cỏ; lâu ngày tâm hồn họ nhiễm phải
căn bệnh trầm uất, sinh ra bởi những bụi phấn tím của bông cỏ mùa xuân. Một
chút u hoài đã kết tinh trong đôi mắt khiến từ đó họ trở nên dè chừng với những
cuộc vui trong đời, và dưới mắt họ, những trò quyến rũ đối với thế nhân tự
nhiên nhuốm chút màu ảm đạm của cái mà bà Huyện Thanh Quan khi xưa gọi là
"hý trường".
Mùa xuân, tự nhiên tôi muốn gác hết mọi việc bận rộn
để lên rong chơi trên những đồi cỏ gần vùng mộ Vua. Ở đó tôi có thể nằm ngửa mặt
trên cỏ, ngước mắt nhìn chùm hoa lê nở trắng muốt trên cao. Tôi đã tìm đến định
sống ở nhiều đô thị bắc nam; ở đó tôi có thể tìm thấy mọi cái cần cho cuộc sống
của tôi, chỉ thiếu một cái mà tôi không chịu nổi, là thiên nhiên.
Mùa hạ, trong những khu vườn Huế, khí đất xông lên
hùng mạnh, cỏ mọc xanh lạ thường. Trái cây sắp chín nằm chờ trên cành, và khắp
đây đó trong vùng Kim Long, khói đốt cỏ tỏa ra mịt mùng xanh mờ một vùng ven
sông. Trên một chiếc bình phong cổ khuất trong cây lá của một khu sân vắng vẻ
còn dấu chạm lỗ chỗ của một câu đối nói đến những bầy chim nhạn thường về đậu
kêu om sòm trên bãi sông Hương trước mặt nhà. Tôi lớn lên không hề thấy bóng
chim nhạn ven sông này. Chắc cũng giống như lũ côn trùng kia, chúng đã di trú về
một vùng đất nào yên tĩnh hơn. Nhưng liệu có nơi nào gọi là "yên tĩnh
hơn" trên hành tinh này. Hình như càng ngày nó càng trở nên ồn ào hơn xưa;
và đó cũng là lỗi của chúng ta đã tước đoạt "quyền yên tĩnh" của thế
hệ trẻ ngày mai. Mùa thu trời trở gió heo may lành lạnh làm người ta tự nhiên
thấy nhớ nhung một quê hương nào không biết. Vào mùa này, các văn nhân thường mở
hội leo núi, mang theo túi thơ bầu rượu lên các đỉnh núi cao mừng tiết
"Trùng Cửu". Núi đó có thể là núi Ngự Bình, núi Kim Phụng hoặc những
rừng thông vùng đồi Thiên An, và văn nhân có thể là Bà Huyện Thanh Quan, Tuy Lý
Vương, Hàn Mặc Tử. Những văn nhân ngồi uống rượu trên đầu núi, nghe tiếng chuông
chùa thánh thót trên thành phố dầm mình trong sương khói; đi thăm núi trở về,
băng qua sườn đồi, vó ngựa còn thơm nồng hương cỏ, gọi lũ bướm bay theo. Thơ
Tuy Lý Vương nói: "Minh triêu sất mã sơn đầu quá - Ngọa thính tùng thanh ức
ngã sầu".
Một thứ hạnh phúc kéo dài trong nhiều năm tháng thật
khó có ở đời; hạnh phúc chỉ tồn tại trong từng khoảnh khắc. Đó là khoảnh khắc
mà ta nằm buông mình trên cỏ, ngửa mặt nhìn từng áng mây chẳng biết bay về đâu.
Vâng, chính đó là những áng mây mà người đời Đường đã từng thấy: "Bạch vân
vô tận thi”.
Phía đông nam thành phố, bên kia nhánh sông cùng Vân Dương, là một vùng đất bằng
trầm mình trong những khu vườn tre trúc xanh biếc, tên là Vĩ Dạ. Vĩ Dạ là một
khu ngoại ô của những vị hưu quan, những người làm vườn và những văn nghệ sỹ,
được xem như cái nôi của tư tưởng Lão Trang phóng dật của thành phố Huế.
Tuy gọi là một kinh kỳ thơ mộng, nhưng trung tâm Huế
thực sự là đất của Triều Đình vua Nguyễn, của những giòng giõi danh gia thế phiệt
nối đời làm quan, tư tưởng chính thống của Huế là tư tưởng Nho giáo. Phía tây
nam Huế là tư tưởng Thiền với những ngôi chùa cổ chiếm lĩnh những đỉnh núi cao.
Bốn vùng ngoại ô Huế bao gồm vùng Gia Hội, dành cho thương nhân; khu Kim Long
có các phủ đệ của những vị ngoại thích; khu Nguyệt Biều dành cho vườn nhà của
những vị đường quan. Vậy chỉ còn Vĩ Dạ là nơi các văn nhân của mọi thời, những
người theo tư tưởng tự do thích ở. Vĩ Dạ là vùng đất bên bờ phía đông sông
Hương, là nơi người ta lập vườn theo phong cách dân giã trồng hoa cúc, thường
mang lên trung tâm Huế bán để ướp trà, để chơi tết. Nói tóm lại đó là loài hoa
có dính líu ít nhiều đến lối sống Lão Trang. Dọc bờ sông, lau lách mọc um tùm,
thấp thoáng những mái lầu nhỏ người ta dùng để ngồi uống rượu và xướng họa thơ
văn, với những dòng chữ ngòng ngoèo trên vách kiểu chữ Phạn, do loài ốc khi bò
để lại sau mỗi cơn lụt, như trong thơ của Tuy Lý Vương đã từng nói về vùng đất ở
của mình. Vĩ Dạ phát xuất từ chữ "Vi Dã", mà Ưng Bình Thúc Giạ quen gọi
là Nội Lách. Người bình dân lập vườn theo phong cách dân gian, những hưu quan
chán cảnh cân đai, những nghệ sỹ thích đời sống phóng khoáng đều tìm về Vĩ Dạ tụ
tập thành một khối cư dân thích tự do mang màu sắc cá nhân. Không nghi ngờ gì nữa
chính nơi đây mà người ta có thể tìm thấy chút hương vị tiêu dao của kinh thành
Huế từ gốc cỏ bay lên, trong những khu vườn xanh biếc. Vĩ Dạ tồn tại ngàn năm
như một nhà ẩn dật giữa chốn kinh kỳ thời nào cũng đầy những phường danh lợi.
Và như một buồng phổi hít thở đầy không khí tự do của một cơ thể có phần ưa những
cách sống thảnh thơi, thú nhàn du trồng hoa câu cá...
Huế 4.8.2003
(Hoàng Phủ Ngọc Tường, Tạp
chí sông Hương, số 179-180 (tháng 1-2) năm 2009)