Cơn gió mùa hạ lướt qua vừng[1] sen trên
hồ, nhuần thấm cái hương thơm của lá, như báo trước mùa về của một thức quà
thanh nhã[2] và tinh khiết. Các bạn có ngửi thấy, khi đi qua những
cánh đồng xanh, mà hạt thóc nếp đầu tiên làm trĩu thân lúa còn tươi, ngửi thấy
cái mùi thơm mát của bông lúa non không? Trong cái vỏ xanh kia, có một giọt sữa
trắng thơm, phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ. Dưới ánh nắng, giọt sữa dần dần
đông lại, bông lúa ngày càng cong xuống, nặng vì cái chất quý trong sạch của Trời.
Đợi đến lúc vừa nhất, mà chỉ riêng những người
chuyên môn mới xác định được, người ta gặt mang về. Rồi đến một loạt cách chế
biến, những cách thức làm truyền từ đời này sang đời khác, một sự bí mật trân
trọng và khe khắt giữ gìn, cái cô gái Vòng[3] làm ra thứ cốm dẻo và
thơm ấy. Tất nhiên là nhiều nơi cũng biết cách thức làm cốm, nhưng không có đâu
làm được hạt cốm dẻo, thơm và ngon được bằng ở làng Vòng, gần Hà Nội.
Cốm là thức quà riêng biệt của đất nước, là thức
dâng của những cánh đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc
mạc, giản dị và thanh khiết của đồng quê nội cỏ An Nam[4]. Ai đã
nghĩ đầu tiên dùng cốm để làm quà sêu Tết[5]. Không gì còn hợp hơn với
sự vương vít của tơ hồng[6], thức quà trong sạch, trung thành như
các việc lễ nghi. Hồng cốm tốt đôi... Và không bao giờ có hai màu lại hoà hợp
hơn được nữa: màu xanh tươi của cốm như ngọc thạch[7] quý, màu đỏ thắm
của hồng như ngọc lựu[8] già. Một thứ thanh đạm[9], một
thứ ngọt sắc[10], hai vị nâng đỡ nhau để hạnh phúc được lâu bền. (Thật
đáng tiếc khi chúng ta thấy những tục lệ tốt đẹp ấy mất dần, và những thức quý
của đất mình thay dần bằng những thức bóng bẩy hào nháng[11] và thô
kệch bắt chước người ngoài: những kẻ mới giàu vô học có biết đâu mà thưởng thức
được những vẻ cao quý kín đáo và nhũn nhặn[12]?)
Cốm không phải thức quà của người vội; ăn cốm phải
ăn từng chút ít, thong thả và ngẫm nghĩ. Lúc bấy giờ ta mới thấy thu lại cả
trong hương vị ấy, cái mùi thơm phức của lúa mới, của hoa cỏ dại ven bờ: trong
màu xanh của cốm, cái tươi mát của lá non, và trong chất ngọt của cốm, cái dịu
dàng thanh đạm của loài thảo mộc[13]. Thêm vào cái mùi hơi ngát của
lá sen già, ướp lấy từng hạt cốm một còn giữ lại cái ấm áp của những ngày mùa hạ
trên hồ. Chúng ta có thể nói rằng trời sinh lá sen để bao bọc cốm, cũng như trời
sinh cốm nằm ủ trong lá sen. Khi các cô gái làng Vòng đỗ gánh, giở từng lớp lá
sen, chúng ta thấy hiện ra từng lá cốm, sạch sẽ, và tinh khiết, không có mảy
may một chút bụi nào. Hỡi các bà mua hàng! Chớ có thọc tay mân mê thức quà thần
tiên ấy, hãy nhẹ nhàng mà nâng đỡ, chút chiu[14] mà vuốt ve. Phải
nên kính trong cái lộc của Trời, cái khéo léo của người, và sự cố sức tiềm tàng[15]
và nhẫn nại của thần Lúa[16]. Sự thưởng thức của các bà sẽ được
trang nhã[17] và đẹp đẽ hơn, và cái vui cũng sẽ tươi sáng hơn nhiều
lắm.
(Một thứ quà cả lúa non: cốm, Thạch Lam, Hà Nội băm
sáu phố phường, NXB Kim Đồng, 2021)
Chú thích:
[1] (Cũng viết “vầng”) từ chỉ
đơn vị, dùng để gọi một cách trang trọng hay văn vẻ một vật thể có bề mặt được
coi là rộng, hình tròn hoặc gần với hình tròn. Ví dụ: vầng dương, vầng trán.
[2] Thanh tao và nhã nhặn, có
tính chất lịch sự mà giản dị.
[3] Làng Vòng thuộc xã Dịch Vọng,
huyện Từ Liêm, nay thuộc quận Cầu Giấy. Làng Vòng từ lâu đã nổi tiếng về nghề
làm cốm.
[4] Tên gọi cũ của nước Việt
Nam, dưới thời Bắc thuộc được dùng chính thức từ đời Đường và cũng còn dùng dưới
thời thuộc Pháp.
[5] Nhà trai đưa lễ vật đến
nhà gái trong dịp lễ, tết, khi chưa cưới.
[6] Sợi chỉ đỏ biểu trưng cho
tình duyên do trời định. Theo truyền thuyết Trung Quốc, ông Nguyệt Lão dùng sợi
chỉ này buộc vào chân đôi nam nữ nào thì họ sẽ thành vợ chồng.
[7] Ngọc màu xanh nhạt, gần
như trong suốt, dùng làm đồ trang trí, trang sức.
[8] Ngọc màu đỏ tươi, hơi
trong, giống màu hạt quả lựu.
[9] Ở đây chỉ món ăn, thức uống
đơn giản, không cầu kì, không có những mùi vị nồng, đậm gây cảm giác mạnh.
Thanh đạm còn chỉ cuộc sống giản dị, trong sạch.
[10] Vị ngọt đậm.
[11] (Cũng viết là “hào
nhoáng”) có vẻ đẹp phô trương bề ngoài.
[12] Không phô trương, có vẻ
khiêm tốn, nhún nhường.
[13] Chỉ chung các loài thực
vật (thảo: cỏ, mộc: thân cây gỗ).
[14] (Từ ít dùng) nâng niu,
nhẹ nhàng.
[15] Giấu kín, chứa đựng ở
bên trong không lộ ra (tiềm: chìm, ngầm, giấu, thầm; tàng: giấu, ẩn kín, cất giữ).
[16] Vị thần trông coi việc
trồng lúa, theo truyền thuyết trong dân gian. Cũng có thể hiểu là việc tạo ra hạt
lúa được xem như một điều kì dịêu, bí ẩn của thần linh.
[17] Lịch sự và thanh nhã.
Bài này rút từ tập Hà Nội băm
sáu phố phường (1943), tập tuỳ bút viết về cảnh sắc và phong vị của Hà Nội, đặc
biệt là những thứ quà, những món ăn thường ngày khá bình dị, không mấy cao sang
nhưng lại đậm đà hương vị riêng, thể hiện sự tinh tế, khéo léo trong bản sắc
văn hoá lâu đời của đất kinh kì